ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟΝ Π. ΤΥΜΠΑ ΓΙΑ ΟΣΑ ΜΟΥ ΚΑΤΑΜΑΡΤΥΡΕΙ ΣΕ ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΜΟΥ «ΝΑΙ, ΕΡΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΟΛΑ!».

(3^ο μέρος/5)

                Και δεν είναι μόνο αυτοί. Η λίστα των πατέρων που χρησιμοποιούν τη φιλοσοφία και την αξιολογούν θετικά είναι ατελείωτη. Να σας αναφέρω ποια είναι η άποψη του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού για τη φιλοσοφία; «Φιλοσοφία ἐστί τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν. Ἡ γάρ φιλοσοφία ἀρχή ἐστι πάσης τέχνης· δι' αὐτῆς γάρ πᾶσα τέχνη εὕρηται καί πᾶσα ἐπιστήμη»[1]. Και για τον μεγάλο Γρηγόριο Νύσση; «Ιατρική της ψυχής»[2]. Μάλιστα ο Γρηγόριος Νύσσης, ως ο φιλοσοφικότερος όλων των Πατέρων, σημειώνει πως «η φιλοσοφία δεν είναι απόβλητη προς την τεκνογονία της αρετής»[3]. Κι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος; «Φιλοσόφει μοι περί κόσμου ἢ κόσμων, περί ὕλης, περί ψυχῆς, περί λογικῶν φύσεων βελτιόνων τε καί χειρόνων, περί ἀναστάσεως, κρίσεως, ἀνταποδόσεως, Χριστοῦ παθημάτων»[4]. Ο Μ. Βασίλειος όταν γράφει κατά των Σαβελλιανών, του Αρείου και των Ανομοίων[5], δεν επιτίθεται στο γεγονός ότι οι ίδιοι χρησιμοποιούν τη φιλοσοφική σκέψη, αλλά στο ότι προσπαθούν να ερμηνεύσουν το μυστήριο του Θεού, κατεξοχήν μέσα από τα φιλοσοφικά σχήματα, τα οποία και εξωθούν στα άκρα, ελλείψει των αγιοπνευματικών κριτηρίων. Εξάλλου, σ’ αυτήν την προοπτική πρέπει να γίνει κατανοητός και ο αναθεματισμός του Ιωάννη Ιταλού, μαθητή του Μιχαήλ Ψελλού, για τον οποίο έχει γίνει τόσος λόγος. Δεν καταδικάζεται η φιλοσοφική σκέψη, αλλά το γεγονός ότι η φιλοσοφία δεν χρησιμοποιείται μόνο «δια παίδευσιν». Η φιλοσοφία δεν απορρίπτεται, αλλά απορρίπτεται κάθε μορφή «εκφιλόσοφισης και εκνομίκευσης της πίστης… διακηρύσσεται δε η αδυναμία της ανθρώπινης γνώσης να οδηγηθεί στη θεογνωσία»[6].

Μήπως να υπενθυμίσω ποιος έχει γράψει το σημαντικότερο σύγγραμμα στον Όμηρο και τον Πίνδαρο, τις περίφημες «παρεκβολές»; Φυσικά ένας μοναχός και μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ο Ευστάθιος[7]. Ξέρετε, αλήθεια, ποιοι έχουν γράψει σχόλια στα έργα του Αριστοτέλη και στα έργα του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πορφυρίου; Μεταξύ άλλων, ο Ευστράτιος, επίσκοπος Νικαίας[8], και ο Αρέθας, Επίσκοπος Καισαρείας[9]. Μήπως πρέπει να αναφερθώ στον έργο του Πατριάρχη Φωτίου, ειδικότερα στα έργα εκείνα που ερμηνεύουν τις αριστοτελικές κατηγορίες;

Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν είναι υπέρμαχος της «θύραθεν» φιλοσοφίας; Στον επιτάφιο λόγο του για τον Μ. Βασίλειο γράφει απαντώντας στους χριστιανούς που έλεγαν ότι δεν πρέπει να διαβάζονται τα ελληνικά κείμενα (φιλοσοφία), ώστε να μην αλλοιωθεί η πίστη τους: «Νομίζω πως έχει γίνει παραδεκτό απ’ όλους τους συνετούς ανθρώπους ότι η παιδεία είναι το πρώτο από τα αγαθά που έχουμε. Και όχι μόνο η χριστιανική μας παιδεία… Αλλά και η εξωχριστιανική παιδεία, την οποία πολλοί χριστιανοί, έχοντας σχηματίσει λανθασμένη αντίληψη γι’ αυτήν, την περιφρονούν, επειδή, λέγουν, κρύβει δόλιους σκοπούς, είναι επικίνδυνη και απομακρύνει από τον Θεό… Μάλιστα από την εξωχριστιανική παιδεία έχουμε και ωφεληθεί στην ευσέβεια και στη λατρεία του Θεού, γιατί γνωρίσαμε καλά το ανώτερο από το χειρότερο και έχουμε κάνει δύναμη της διδασκαλίας μας τις αδυναμίες εκείνης. Λοιπόν δεν πρέπει να περιφρονούμε την παιδεία, επειδή μία τέτοια περιφρόνηση φαίνεται καλό σε μερικούς. Αντίθετα πρέπει να θεωρούμε αμαθείς και αμόρφωτους τους ανθρώπους που έχουν αυτή την αντίληψη»[10].

                Δεν είναι ο ίδιος ο Γρηγόριος ο Θεολόγος που όταν ο αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Παραβάτης, απαγόρευσε στους χριστιανούς να διδάσκουν φιλοσοφία αντέδρασε εντονότατα με τους δύο στηλιτευτικούς λόγους του;  «Τίνος τοῦ ἑλληνίζειν εἰσίν οἱ λόγοι;», θα ρωτήσει τον Αυτοκράτορα, δηλαδή, ποιος έχει το δικαίωμα να διδάσκει και να μελετά τα αρχαία ελληνικά κείμενα; Για να απαντήσει ο ίδιος: «Δεν είναι δικαίωμα μόνο των οπαδών της αρχαίας θρησκείας η διδασκαλία των ελληνικών^[11]». Άλλωστε, δεν είναι οι Τρεις Ιεράρχες προστάτες των γραμμάτων;

                Στέκομαι για λίγο ακόμη στον Γρηγόριο Θεολόγο, ο οποίος τιμητικά ονομάστηκε από την αγία μας Εκκλησία «θεολόγος» και παρόλα αυτά στα συγγράμματα του είναι διάχυτη η χρήση της φιλοσοφικής σκέψης, την οποία επουδενί δεν εξορκίζει αλλά υιοθετεί υπό όρους. Και μιας και ανέφερα τον όρο «θεολόγος», σε έναν λόγο του περί του Αγίου Πνεύματος κάνει λόγο για «θεολογικώτερους εκ των Ελλήνων ειδωλολατρών»[12]. Και προσέξτε αυτό το «Ελλήνων ειδωλολατρών», δηλαδή των εθνικών. Και φυσικά δεν μπορώ να παραλείψω έναν ακόμη εξαίσιο λόγο του Γρηγορίου Θεολόγου, στον οποίο επαινεί τον φίλο του χριστιανό φιλόσοφο Ήρωνα (ο οποίος πριν τη μεταστροφή του ήταν κυνικός φιλόσοφος), και τον οποίο αποκαλεί στο λόγο του «άριστο και τελειότατο των φιλοσόφων»[13]. Γράφει λοιπόν στο λόγο του τα εξής θαυμάσια: «Θα επαινέσω τον φιλόσοφο, αν και είμαι κουρασμένος σωματικώς∙ διότι είναι φιλόσοφος… Διότι η πρέπει να φιλοσοφούμε, κατά την αντίληψη μου, ή να τιμούμε την φιλοσοφία, εάν δεν θέλουμε να πέσουμε εντελώς έξω από το καλό, ούτε να κατηγορηθούμε δι’ απερισκεψία, αφού έχουμε δημιουργηθεί λογικοί και σπεύδουμε με το λόγο προς τον Λόγο…»[14]. Και συνεχίζει παρακάτω: «Πρώτη δε από τις ευεργεσίες της φιλοσοφίας είναι να επαινούνται τα καλά∙ διότι ο έπαινος προκαλεί ζήλο, ο ζήλος αρετή, η αρετή μακαριότητα, η δε μακαριότης είναι το υψηλότερο από τα επιθυμητά και εκείνο προς το οποίο κατευθύνεται κάθε σπουδαίου κίνηση»[15].

                Κι ο Μ. Βασίλειος δεν φείδεται εγκωμιαστικών λόγων προς τα ελληνικά γράμματα. Και τι κάνει; Αφιερώνει μία ολόκληρη του ομιλία προς τους νέους και στο πώς μπορούν να ωφεληθούν από τα ελληνικά γράμματα. Γράφει λοιπόν σε ένα σημείο: «Μη απορείτε δε αν λέγω ότι από μόνος μου εγώ ο ίδιος έχω βρει κάτι πιο ωφέλιμο, ενώ εσείς καθημερινώς συναναστρέφεστε τους λογίους από τους αρχαίους άνδρες με το να μελετάτε τα έργα που έχουν αφήσει… αλλά να δέχεσθε από αυτούς ό,τι είναι χρήσιμο και να γνωρίζετε τι πρέπει να παραβλέπετε»[16]. Και σε άλλο σημείο χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της τριανταφυλλιάς: «Και όπως, όταν κόπτουμε από την τριανταφυλλιά το άνθος, παραμερίζουμε τα αγκάθια, έτσι και στην περίπτωση των συγγραμμάτων αυτών, αφού καρπωθούμε από αυτά όσο είναι χρήσιμο, ας προφυλαχθούμε από το βλαβερό»[17].

Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, λοιπόν, δεν πολεμούσαν τη φιλοσοφία, παρά έθεταν τα όρια της σχέσης της φιλοσοφίας με τη θεολογία[18]. Αλήθεια, γνωρίζετε ποιο είναι το πιο πολυδιαβασμένο κείμενο στη βυζαντινή αυτοκρατορία μετά την Αγία Γραφή και με περισσότερα από 1000 αντίγραφα; Το αριστοτελικό corpus, δηλαδή τα κείμενα του Αριστοτέλη. Ξέρετε ποιοι τα δημιουργούσαν, μιας και δεν είχαμε τυπογραφεία στο Βυζάντιο; Οι μοναχοί στα μοναστήρια! Εάν οι βυζαντινοί ήθελαν να εμποδίσουν τα κείμενα των Ελλήνων φιλοσόφων, μπορούσαν να κάνουν κάτι πιο απλό και λιγότερο χρονοβόρο από το να καίνε βιβλία, όπως ισχυρίζονται οι σύγχρονοι ανιστόρητοι «Ελληνιστές». Μπορούσαν να μην αντιγράφουν τους παπύρους[19]. Οι χριστιανοί μοναχοί, λοιπόν, διέσωσαν την αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση.

                Κλείνοντας την αναφορά μου στη φιλοσοφία, θέλω να αναφέρω ένα ακόμη παράδειγμα σύμφωνα με το οποίο η ίδια επηρέασε την ανάπτυξη της θεολογικής σκέψης. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, στο έργο του «Κεφάλαια φυσικά, θεολογικά, ηθικά τε και πρακτικά 150» προσπαθώντας να παραστήσει εικονικά τις αΐδιες υπαρκτικές σχέσεις των προσώπων της Αγίας Τριάδας (μέσα από το σχήμα νους - λόγος - πνεύμα),  επηρεάζεται από το αυγουστίνειο μοντέλο και συγκεκριμένα από το 15^ο κεφάλαιο του «De Trinitate»[20] του ιερού Αυγουστίνου. Στο «De Trinitate» ο Αυγουστίνος επηρεάζεται με τη σειρά του από τις τριάδες του Πλωτίνου, ο οποίος τελευταίος κάνει λόγο για τρεις υποστάσεις (εν - νους - ψυχή). Εξ ου και η σχετική δήλωση του Αυγουστίνου σχετικά με την επιρροή του από την πλατωνική φιλοσοφία, στο 7^ο βιβλίο των Εξομολογήσεων.

(συνεχίζεται αύριο…)

Ηρακλής Φίλιος

Βαλκανιολόγος, Θεολόγος

---

[1] Ιωάννης Δαμασκηνός, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, Διαλεκτικά, Κεφάλαια Φιλοσοφικά, Γ’ Περί Φιλοσοφίας, PG 94, σ. 533.

[2] Γρηγόριος Νύσσης, Περί παρθενίας, G.N.O. VIII.1, σ. 335.15-16.

[3] Γρηγόριος Νύσσης, Εις τον βίον Μωυσέως, G.N.O. VI, σ. 11.5-7.

[4] Γρηγόριος Θεολόγος, Λόγος θεολογικός πρώτος, Die fünf theologischen Reden, Joseph Barbel Düsseldorf, 1963, σ. 60.15-19.

[5] Βλ. σχετικά Μ. Βασιλείου, Κατά Σαβελλιανών κα Αρείου και Ανομοίων, ΕΠΕ 7.

[6] π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Παγανιστικός Ελληνισμός ή Ελληνορθοδοξία;, εκδόσεις Αρμός, 2003, σ. 200.

[7] Ευσταθίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα μετά ευπορωτάτου και πάνυ ωφελίμου πίνακος, έκδοση Devarius, Matthaeus, 1505.

[8] Ευστράτιος Νικαίας, Σχόλια εις τα ηθικά του Αριστοτέλους, Commentaria in Aristotelem Graeca (CAG), τόμος 20, DeGruyter, Berlin.

[9] Αρέθας Καισαρείας, Σχόλια εις την πορφυρίου Εισαγωγήν και τας Αριστοτέλους Κατηγορίας, έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών, 1994.

[10] Γρηγόριος ο Θεολόγος,  Επιτάφιος στον Μέγαν Βασίλειον, PG 36, 493-605.

[11] Γρηγόριος ο Θεολόγος, Στηλιτευτικός, P.G. 36, 508-509.

[12] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΑ’, ΕΠΕ 4, σ. 203.

[13] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΕ’, ΕΠΕ 3, σ. 253.

[14] Ό.π. σ. 251.

[15] Ό.π. σ. 251.

[16] Μ. Βασιλείου, Προς τους νέους, ΕΠΕ 7, σ. 319.

[17] Βλ. ό.π. σ. 327.

[18] Τα όρια αυτά καθίστανται σαφή στο λόγο του Βασιλείου Καισαρείας, Εις την αρχή των Παροιμιών, P.G. 31, 385CD-421A, 589C: «Και πρώτον εκ των Παροιμιών έστι γνώναι σοφίαν και παιδείαν. Έστι δε σοφία επιστήμη θείων τε και ανθρωπίνων πραγμάτων…» και 392Β: «Έστι δε τις και ανθρωπίνη σοφία…».

[19] H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, Αθήνα, εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, τόμος Α΄, 1991, μτφρ. Λ.Γ. Μπενάκης, Ι.Β. Αναστασίου, Γ.Χ. Μακρή, σ. 55.

[20] Βλ. Αὐγουστίνου, De Trinitate IX, 4, 4, PL 42, 963. Μ. Παπαθωμόπουλου – Ἰ. Τσαβάρη – G. Rigotti (=Μ. Παπαθωμόπουλου – Ἰ. Τσαβάρη – G. Rigotti, Αὐγουστίνου Περί Τριάδος βιβλία πεντεκαίδεκα ἅπερ ἐκ τῆς Λατίνων διαλέκτου εἰς τήν Ἑλλάδα μετήνεγκε Μάξιμος ὁ Πλανούδης, Εἰσαγωγή, ἑλληνικό καί λατινικό κείμενο, γλωσσάριο, Editio princeps, ἐκδ. Κέντρου ἐκδόσεως ἔργων Ἑλλήνων συγγραφέων, Ἀθῆναι 1995, σ. 520.